Phú Yên là một vùng đất có bề dày lịch sử và văn hoá, có vị thế quan trọng trong suốt diễn trình lịch sử của dân tộc. Với vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên thuận lợi cho việc tạo lập cuộc sống nên từ thời tiền sử mảnh đất này đã được con người chọn làm nơi cư trú. Trải qua thời gian tháng năm miền đất này trở thành điểm hội tụ của nhiều tộc người cùng chung sống. Chính đặc điểm đan cài với sự hỗn dung văn hoá theo chiều lịch đại nên Phú Yên còn lưu giữ được nhiều di sản văn hoá vật thể và phi vật thể vô cùng quý giá, là nguồn tài nguyên to lớn để phát triển du lịch. 

 
Di sản văn hoá vật thể ở Phú Yên phong phú về loại hình, đa dạng về chủng loại. Trong đó chủ yếu là các di tích lịch sử-văn hoá. Đây là bằng chứng khách quan, chứa đựng dấu ấn của các thời đại, đồng thời thể hiện sinh động những giá trị tinh thần của cộng đồng dân cư ở địa phương và của dân tộc. Mật độ di tích lịch sử -văn hoá ở Phú Yên khá dày và đa dạng về loại hình: Di tích khảo cổ thời tiền-sơ sử, thành cổ, đền tháp, mộ cổ, đền thờ danh nhân lịch sử, chùa chiền, nhà thờ, đình làng, lăng, lẫm, miếu, làng nghề truyền thống, kiến trúc dân gian, những di vật, cổ vật, những công cụ, nhạc cụ... Những hiện vật có giá trị lịch sử-văn hoá tiêu biểu trong kho tàng di sản văn hoá vật thể của Phú Yên là bộ đàn đá Tuy An, phát hiện năm 1992, được các nhà khoa học đánh giá là có thang âm hoàn chỉnh nhất trong các bộ đàn đá phát hiện ở Việt Nam vào thời điểm công bố; và cặp kèn đá, phát hiện vào cuối năm 1995, một nhạc khí thời cổ đại-là báu vật vô giá bởi sự độc đáo của nó. Đây là nhạc khí thời cổ đại bằng đá thuộc bộ hơi duy nhất phát hiện được ở nước ta. Đàn đá và kèn đá Tuy An đều có niên đại cách ngày nay khoảng 2.500 năm. Cùng với những hiện vật trên còn có 06 trống đồng Đông Sơn, niên đại cách ngày nay hơn 2.000 năm, phát hiện ở vùng đồng bằng Tuy Hoà. Phát hiện hơn 1.000 kg tiền cổ kim loại với hàng trăm hiệu tiền Trung Quốc, Việt Nam, Triều Tiên, niên đại từ thế kỷ 7 đến thế kỷ 18 và hàng trăm hiện vật nghệ thuật điêu khắc Chămpa chất liệu đá được khai quật, sưu tầm và lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh. Còn có các sưu tập nhạc cụ, hiện vật dân tộc học về đời sống vật chất và tinh thần của các tộc người thiểu số ở Phú Yên. Hiện tại ở ba huyện miền núi của tỉnh còn lưu giữ cả ngàn bộ cồng chiêng (riêng huyện Sông Hinh có 555 bộ cồng chiêng, 600 nghệ nhân). Các di tích, di vật này có giá trị to lớn về mặt văn hoá và là minh chứng về lịch sử lâu đời, cùng những hoạt động giao lưu, giao thương rộng lớn của vùng đất Phú Yên trong tiến trình phát triển.
 
Cùng với kho tàng di sản văn hoá vật thể, miền đất Phú Yên còn lưu truyền một kho tàng di sản văn hoá phi vật thể, với nhiều loại hình đa dạng và phong phú. Để bảo tồn và phát huy vốn di sản văn hoá phi vật thể trên địa bàn tỉnh, thời gian qua, ngành Văn hoá-Thể thao và Du lịch đã phối hợp với các đơn vị liên quan và địa phương tiến hành khảo sát, sưu tầm, nghiên cứu, lưu trữ về di sản văn hoá phi vật thể như: Lễ hội đâm Trâu (dân tộc Bana-Chăm); Hội đánh bài chòi, Hò khoan, Lễ hội cầu ngư, Lễ cúng đất (dân tộc Kinh); Lễ bỏ mả, Lễ mừng nhà mới (dân tộc Êđê); Lễ mừng sức khoẻ, Lễ cưới theo nghi thức truyền thống của dân tộc Chăm H'roi. Từ năm 1990 đến nay, nhiều đề tài, công trình sưu tầm, nghiên cứu về văn hoá dân gian ở tỉnh Phú Yên được thực hiện. Trong đó nhà nghiên cứu Ka Sô Liễng đã công bố các công trình như: Trường ca Xinh Chi Ôn; Trường ca Chi Lơ Kok; Trường ca Chi Liêu; Trường ca Hbia Tulúi Kalipu (Ka Sô Liễng và Ma Mơ Khư); Trường ca Chi Blơng (Ka Sô Liễng và Ây Bhơm); Ca dao dân ca trên vùng đất Phú Yên (nhiều tác giả); Truyện cổ dân gian Phú Yên (Ngô Sao Kim); Người Bana ở Phú Yên (Văn Công); Đất Phú trời Yên (Trần Sĩ Huệ); Câu đố; Hò Khoan ở Phú Yên (Nguyễn Đình Chúc); Tục lệ thờ cúng và lễ hội ở Phú Yên (Bùi Tân); Món ăn dân gian Đồng Xuân; Thơ ca dân gian Đồng Xuân (Nguyễn Văn Hiền); Văn học dân gian Phú Yên; Văn học dân gian Sông Cầu (Nguyễn Định); Truyện cổ Tuy Hoà (Nguyễn Hoài Sơn); Lễ bỏ mả của đồng bào Êđê ở Phú Yên (Nguyễn Hữu Bình)... Ngoài ra ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch còn điều tra, sưu tầm di sản văn hoá phi vật thể các dân tộc thiểu số, thông qua một số chương trình mục tiêu quốc gia về bảo tồn văn hoá phi vật thể. Kết quả có 92 sử thi và 49 nghệ nhân hát sử thi được phát hiện. Theo đó, các ngành chức năng đã tiến hành sưu tầm, dịch và giới thiệu được một số sử thi có giá trị tiêu biểu, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hoá trong đời sống đương đại. Trong kho tàng di sản văn hoá phi vật thể ở Phú Yên còn có các loại hình lễ hội: Lễ hội Cầu ngư, Lễ hội đua thuyền, Hội đua ngựa, lễ hội tưởng niệm các danh nhân lịch sử, văn hóa, lễ hội liên quan đến tôn giáo, tín ngưỡng dân gian… Các lễ hội truyền thống và cả đương đại, luôn chứa đựng những khát vọng, những ước muốn tâm linh, vừa trần tục vừa thiêng liêng, vừa tha thiết, nhưng mãnh liệt của quần chúng lao động. Thời gian trôi qua, bao nhiêu lớp sa bồi văn hoá, lịch sử, tín ngưỡng đã lắng đọng trên lễ nghi, trò diễn và nghi thức thờ cúng, khiến nó trở thành một hiện tượng văn hoá có sức thu hút, lôi cuốn nhiều thế hệ con người tham gia hưởng thụ và sáng tạo những giá trị văn hoá. Di sản văn hóa phi vật thể là nguồn tài nguyên to lớn cho du lịch.
 
2. Thực trạng khai thác các di tích lịch sử, văn hóa để phát triển du lịch
 
Theo kết quả điều tra của Ngành Văn hoá vào thời điểm cuối năm 2013, trên địa bàn toàn tỉnh có 545 di tích lịch sử-văn hoá và danh lam thắng cảnh, trong đó có 19 di tịch lịch sử, danh thắng đã được công nhận di tích cấp quốc gia và 31 di tích được công nhận di tích cấp tỉnh. Cụ thể phân loại như sau:
- Di tích khảo cổ học:    33
- Di tích lịch sử:  420
- Di tích kiến trúc-Nghệ thuật:    67
- Danh lam thắng cảnh:    25
 
 Ngoài các loại hình di tích đề cập trên, trong nhiều năm qua Bảo tàng Phú Yên đã sưu tầm và bảo quản 10.110 đơn vị hiện vật; bao gồm nhiều chất liệu: Gốm, đá, tre nứa, giấy, kim loại.
 
Từ số liệu điều tra và phân loại di tích lịch sử, văn hóa như đề cập trên cho thấy Phú Yên có nguồn tài nguyên to lớn để phát triển du lịch. Trong đó ưu thế là các di tích lịch sử, văn hóa có số lượng lớn và phân bố tương đối đồng đều trên địa bàn các huyện, thị xã, thành phố. Thời gian qua tỉnh ta cũng đã có sự quan tâm chỉ đạo khá mạnh về phát triển du lịch. Nghị quyết số 36/NQ-HĐND, ngày 16/11/2011 của Hội đồng Nhân dân Tỉnh về phát triển du lịch tỉnh Phú Yên, giai đoạn 2011-2015 và định hướng đến năm 2020; Quy hoạch phát triển du lịch tỉnh Phú Yên đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 đã được UBND Tỉnh phê duyệt, khi xây dựng đã dựa trên chiến lược và quy hoạch phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 do các chuyên gia của Viện Nghiên cứu phát triển du lịch Việt Nam làm tư vấn, nên hoàn toàn phù hợp với Quy hoạch tổng thể phát triển du lịch vùng duyên hải Nam Trung Bộ; Trong đó xác định loại hình du lịch chính là biển đảo, nghỉ dưỡng, sinh thái và văn hóa bản địa. Đây là những cơ sở pháp lý quan trọng để thúc đẩy du lịch Phú Yên phát triển. Kết quả đạt được trong hoạt động du lịch thời gian qua tập trung vào một số mặt nổi bật như sau:

Kè Tam Giang huyện Tuy An - Phú Yên - Ảnh: Tư liệu