* Ra đi từ Hà Nội
Bây giờ là 4 giờ 30 sáng. Sương mỏng bàng bạc khắp nơi. Phong cảnh nhuốm một hương sắc thái bình, yên tĩnh. Rồi ruộng lúa rõ đậm màu xanh khi mặt trời lên. Từ Thái Nguyên nhiều đoạn đường phố trải dài với hàng dâu da nở đầy hoa trắng.

Nắng rực rỡ trên đỉnh đèo Phủ Thông, rọi sáng, giảm bớt phần heo hút cho những xóm nhà mái lợp ngói âm dương hoặc fibrociment cũ kỹ đen sẫm. Ruộng bậc thang bờ nối bờ cao thấp nhịp nhàng, rải rác những khóm tre non, những con suối nhỏ róc rách. Trên sườn núi vẫn là bạt ngàn hoa chẩu. Xuống đèo Nà Phặc nghe thấy mùi phân trâu, cái mùi quen thuộc của mọi miền đồng quê Việt Nam.
 
Nghỉ trưa trên đỉnh Đèo Gió, ngôi quán mang tên theo tiếng địa phương “quán Phong Phin” nhưng chiếc cầu phía trước tên theo Hán Việt “cầu Nam Sách”. GS Tô Ngọc Thanh thời trai trẻ đã có 13 năm sống ở vùng cao,  cho chúng tôi nghe một tràng tiếng Thái ông rất thông thạo để chủ quán đem ra mời mọi người thưởng thức món mắm cà giòn ngọt, món ớt đỏ thắm và món măng chua thật đậm đà.
 
Không như miền Nam Trung Bộ liên sơn trùng điệp nhấp nhô, núi ở đây dẫu cao vẫn có những đỉnh tròn, những triền thoai thoải, chân nối liền chân. Gần bên đường nhiều ngọn núi độc lập bên nhau, hình viên trụ, đỉnh nhọn như chót vót đâm lên trời. Xen vào đó những thung lũng nhỏ trồng bắp mới kín lá, mướt xanh. Đôi chỗ có dãy núi dài thì bị chia cắt bởi nhiều hang hốc ăn sâu vào sườn trông hun hút. Xa xa núi in lên nền trời chỗ đậm chỗ nhạt như dáng răng cưa không đều, có thể tưởng tượng đó là hàng kỳ trên lưng của cả bầy đại long uốn lượn.
 
 * Những bài học ngày xưa
Quốc lộ số 3 đưa chúng tôi đến Cao Bằng. Cửa ngõ thành phố là chiếc cầu bắc qua Bằng Giang. Tên sông gợi nhớ bài học địa lý thời niên thiếu. Những sông Bắc Giang, Bằng Giang, Kỳ Cùng. Bốn cung núi: dãy Sông Gâm, dãy Bắc Sơn, dãy Ngân Sơn, dãy Đông Triều châu đầu lại Tuyên Quang và ngó về Tây Côn Lĩnh. Các cao điểm Pia Ya, Pia Ouac… gần 2.000m nổi bật lên trong tổng thể thiên nhiên hùng vĩ.
Thời nhà Lý, Cao Bằng và Lạng Sơn là châu Quảng Nguyên. Năm 1076, sau khi đại bại trước Lý Thường Kiệt, Quách Quỳ lui về đóng ở Phú Lương, châu Quảng Nguyên. Năm 1078 vua Lý Nhân Tông sai sứ đưa voi sang cống và đòi lại Quảng Nguyên. Năm sau, khi đã được ta trao trả những người châu Khâm, châu Liêm, châu Ung bị Lý Thường Kiệt bắt khi tấn công sang Trung Hoa, vua nhà Tống giao hoàn Quảng Nguyên. Nhưng vì có tin đồn rằng châu này nhiều vàng, người Tống tiếc của nên có câu thơ:
   
Sự kiện này được Đại Nam quốc sử diễn ca của Lê Ngô Cát và Phạm Đình Toái ghi chép:
   
Hiện nay Cao Bằng là tỉnh có đường biên giới chung với Trung Quốc dài nhất so với các tỉnh biên giới phía bắc Việt Nam.
 
 * Cưỡi ngựa xem hoa chăng?
Thành phố Cao Bằng không rộng, đường đi có những đoạn tuy không như Đà Lạt cũng đủ là dốc, có đoạn gạch lề đã cũ, có đoạn còn nhiều đất đá, nhưng nhờ nhiều cây xanh cao, nhiều nhà kiến trúc đẹp, công viên xinh xắn, tạo một không khí thanh tịnh, bình an, khiến cho con người cảm thấy yên tâm khi thả bước dạo chơi.
 
Chợ Sông Bằng nằm ngay trung tâm thành phố, đầy đủ các mặt hàng. Nhiều chủ nhân từ Hà Nội lên đây kinh doanh mang theo cái cốt cách Thăng Long hòa nhập cùng cốt cách bản địa. Có một dãy phố hớt tóc. Những người thợ bày dụng cụ bên nhau dưới mái hiên dài, khách ngồi nơi ghế chờ cũng có, ghé dừng xe đợi cũng có.  Một dãy phố khác liên tiếp nhiều tủ hàng bán kính đeo mắt, đồng hồ, làm chìa khóa. Bảng quảng cáo ghi: SỬA CHỮA ĐỒNG HỒ - PHÔ TÔ CHÌA KHÓA. Mấy cảnh này không thấy ở Miền Nam.
 
Từ thành phố Cao Bằng đến huyện lỵ Trùng Khánh 63km, 26km nữa đến thác Bản Giốc ở hướng Đông Bắc. Đường qua huyện Quảng Uyên. Nhánh sông Bằng Giang quanh co theo chân núi. Vẫn là núi nhọn, rừng xanh, thung lũng rất xanh, chỗ này ruộng lúa, chỗ kia trồng tam giác mạch, cây thuốc lá, có đám ruộng đầy những khối đá đen, trông tưởng như một nghĩa trủng. Phở vịt quán Trọng Còn là món được nhiều người ưa chuộng, kể cả khách đi đường và dân sở tại. Có món mác mật, là tên một loại quả làm tương chua, ăn với phở. Người Kinh lên đây lấy vợ người Tày, sinh con đặt theo họ mẹ để được hưởng quyền lợi của sắc tộc thiểu số. Nhà xây vách đá và “táp-lô”, hàng rào đất bắp cũng xây táp-lô. Gà và heo con bày bán ở chợ và dọc đường, chở trên honda, xe đạp. Ở chợ Chí Viễn huyện Trùng Khánh thuốc tây bán trong hiệu vàng.
 
Thác Bản Giốc trên sông Quây Sơn trong địa phận xã Đạm Thủy huyện Trùng Khánh, rộng 300m, từ độ cao 53m những khối nước lớn đổ xuống qua nhiều bậc đá vôi. Giữa thác có một mô đá rộng phủ đầy cây, xẻ dòng thành ba luồng nước. Dưới chân thác, mặt sông trải rộng, trong và phẳng lặng, bờ bên này là những thảm cỏ xanh biếc, bờ bên kia là những vạt rừng nay thuộc Trung Quốc, nhiều nhà tầng ẩn hiện màu mái đỏ. Nếu đem so sánh với Thác Khói (Drei Sap) ở Đăk Lăk thì Bản Giốc hoành tráng hơn nhưng không thơ mộng bằng vì thiếu vẻ bàng bạc mờ ảo do khói nước tung lên bao phủ.
 
Không xa thác Bản Giốc là động Ngườm Ngao thuộc Bản Gun cùng trong xã Đạm Thủy. Núi cao, đỉnh phẳng. GS Tô Ngọc Thanh giảng: Ngườm là hang, ngao là cọp. Người hướng dẫn cho biết: Theo số liệu của đội khảo sát Hoàng gia Anh năm 1995 thì ngườm dài 2.144m, có 3 cửa chính, cửa vào là Ngườm Luồm = hang gió. Bước vào hang không khí đổi khác ngay, hơi ẩm ướt, lạnh se se, nhẹ nhàng, dễ chịu. Chúng tôi đi theo lộ trình khoảng 1.800m, ra ở cửa thứ hai. Có chỗ rộng thênh thang, dưới chân từng nếp vân dài lượn sóng, có chỗ phải cúi người, lách mình. Thạch nhũ trong động nhiều màu sắc, tạo nhiều hình dáng giống như Phật Di Lặc, con sư tử, con lạc đà, hình trụ, hình nấm, hình hoa sen để người ta tha hồ tưởng tượng ra các cảnh tiên nữ tắm suối, gội đầu, chải tóc… Ở cửa ra có bia khắc ngay trên mặt đá. Vẫn theo người hướng dẫn thì năm 1921 có một quan ba người Pháp và hai quan người Việt đến đây xem xét tận hang sâu. Chúng tôi lần dò tìm đọc, nhưng bia đã mòn hết, chỉ nhận ra mấy chữ “capitaine”, “armée” và ở dưới cùng hai dòng quốc ngữ khá rõ: VI VĂN ĐỊNH -  HOÀNG HUY GIAO.
  Buổi chiều trời mưa… Theo bước ca dao chúng tôi đến Lạng Sơn. Đến nơi thì trời vừa tạnh, một ít nắng vàng, ruộng đồng khá rộng. Khỏi Thất Khê đi dọc sông Kỳ Cùng, phong cảnh trở lại với dáng dấp trung du. Có cảm tưởng như được hít thở trong bầu không khí thoáng đãng hơn, không bị núi rừng chế ngự. Thành phố Lạng Sơn đường ngang ngõ dọc, người đi lại đông đảo, tấp nập, nhờ tỉnh có cửa khẩu quốc tế, cửa khẩu nội địa và các cặp chợ, tức là chợ tại biên giới, mỗi bên đều có chợ.
 
Thị trấn Đồng Đăng cách thành phố Lạng Sơn 14km. Chợ Kỳ Lừa ngay trong lòng thành phố. Núi Mẫu Sơn cách thành phố 30km, cao trên 1.500m. Hai ngày nữa đến tiết lập hạ, đỉnh núi không còn bị sương mù bao phủ, sừng sững hiện lên cao ngất. Điều đáng tiếc là nàng Tô Thị đã bị nung vôi cho hóa kiếp, bây giờ chỉ là một pho tượng phục chế. Phục chế là nói chữ cho hay, nói thật gọi là đồ giả. Núi quá nhỏ, có lẽ như thế để tương xứng với người phụ nữ chân yếu tay mềm chờ chồng hóa đá. Thơ Vũ Dzũng trong bài  
Dầu sao thì nàng cũng đã sống đến ngàn năm, tuy tầm vóc không được bằng các bậc vọng phu thạch ở Trung Bộ: Thanh Hóa, Bình Định, Khánh Hòa. Mẹ Bồng Con trông chồng trên đỉnh núi làm ranh giới cho ba tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, Đăk Lăk cao đến 2.021m, vững chãi, uy nghi như thách thức trước thời gian mưa nắng gió bão. Động Tam Thanh gần núi Tô Thị, trong dãy núi có hình đàn voi phủ phục. Đáng tiếc ngôi chùa phía trước bây giờ tô vẽ lòe loẹt nhiều màu sắc!
 
*  Trong bóng tịch dương
Theo truyền thuyết chín chúa tranh vua trong dân gian thì ngày xưa cả vùng này và Quảng Tây ( nay thuộc Trung Quốc) từng tồn tại một nước Nam Cương do Thục Chế đứng đầu đóng đô ở Nam Bình, nay thuộc huyện Hòa An, Cao Bằng. Sau đó con Thục Chế là Thục Phán sáp nhập Văn Lang và Nam Cương thành nước Âu Lạc. Đầu thế kỉ XI, Cao Bằng là trung tâm của tiểu quốc tự trị do Nùng Tồn Phúc, Nùng Trí Cao đứng đầu, đóng tại thành Nà Lữ phía Tây thành phố ngày nay. Như vậy từ thuở nào đó Cao Bằng đã có cái thế của một trung tâm chính trị và văn hóa. Năm 1592 nhà Mạc rút lên mạn ngược, lại đặt thủ phủ ở Cao Bằng. Để giữ yên phần lãnh thổ còn lại của Bắc triều, nhà Mạc đã xây nhiều thành lũy kiên cố, ở Cao Bằng, Lạng Sơn và Tuyên Quang.
 
Thành ở Tuyên Quang án ngữ bên bờ sông Lô, di tích là 2 cổng thành ở phía Tây và phía Bắc cùng một số đoạn tường. Thành ở Lạng Sơn gần núi Tô Thị, bao quanh ngọn đồi, còn lại một cổng thành và mấy đoạn tường. Đứng bên trong nhìn ra, trước mặt là thung lũng ruộng lúa, rồi đến làng xóm sầm uất, tiếp đến là núi. Thành ở Cao Bằng thì không còn, nay gọi là đền vua Lê, cách thành phố 11km, thuộc làng Đền xã Hoàng Tung huyện Hòa An. Theo các nhà nghiên cứu địa phương thì khi chạy lên đây, nhà Mạc lập cung điện tại thảnh Nà Lữ của Nùng Trí Cao, gọi là Gò Long. Khi nhà Lê bình định, năm 1862 Trấn thủ Cao Bằng Lê Văn Hản đổi thành đền thờ vua Lê. Ngày nay, dấu vết chỉ là hai con đường phía Đông và Nam cao hơn mặt đất một ít. Chỗ như hào sâu là cổng thành, bên ngoài mỗi cổng một ụ đất, có lẽ là điếm canh hay trạm quan sát? Đền vua Lê cũng đổ nát hết, bậc đá đầy cỏ rác, tường sập từng mảng, để lộ chỗ vá víu. Trong đền một lư hương lớn đặt trên bệ. Bên ngoài một cây ngọc lan cao, những cây đa cây si thấp hơn.
 
Người dân Cao Bằng rất sùng kính Nùng Trí Cao. Ông được thờ tại đền Kỳ Sầm, dưới chân núi Khau Sầm, thuộc Bản Ngần xã Vĩnh Quang huyện Hòa An. Qua cổng đền, sân rộng lát gạch, gặp ba cây cổ thụ và hai hàng trắc bá diệp thấp đứng hai bên đền như chầu hầu.
 
Người dân Cao Bằng thờ phụng nhiều vị thần, có khi thờ chung hai vị khi sinh thời đối nghịch nhau, như đền Phúc Tăng thờ chung vị tướng nhà Lê họ Hoàng phụng mạng triều đình đem quân lên đánh nhà Mạc rồi ở lại đây sinh cơ lập nghiệp, cùng với vị tướng nhà Mạc tử trận ở Lũng Pản. Việc này do Tri phủ Hoàng Đức Mỹ chủ trương từ đầu thế kỷ XX thể hiện tinh thần hòa hợp, coi nội chiến là tai trời nạn nước.
 
*  Rượu uống thìa
Bạn bè ở Cao Bằng mời nhau món bánh ướt cuốn nhân thịt băm, ăn với giò, Miền Trung gọi là chả lụa. Một bát nước canh nêm hẹ mới múc ra nóng hổi, cho bánh cuốn và giò vào đó. Có thể đập thêm trứng gà lên cái bánh cuốn đang tráng, bọc lại, lòng đỏ còn màu hồng đào. Bữa ăn thường có rau ngải cứu xào thịt bò, coi như vị thuốc. Xôi cẩm hai màu hồng và tím than, thơm, dẻo. Giữa mâm đặt một đôi đũa để khi cần san sẻ thức ăn thì dùng đến. Đây là một nét hay trong văn hóa ẩm thực. Ở Lạng Sơn còn có món khoai sọ hấp với nhân đậu xanh, thịt thỏ hấp điểm những hạt đậu phụng rang bên ngoài. Và lúc nào cũng có rượu trắng. Rượu Mẫu Sơn là thương hiệu có uy tín.
 
Các bà, các cô Đông Bắc đều có tửu lượng cao, liên tục chạm ly mời hết người này đến người khác, uống xong một ly là một lần bắt tay nhau. Trong chỗ thân tình còn mời nhau uống bằng thìa. Rượu rót ra bát lớn, dùng thìa múc. Chợt nhớ bài thơ Tự trào của TchyA Đái Đức Tuấn làm năm thi sĩ 60 tuổi, trước đây tôi đọc mà không hiểu câu kết. TchyA từng sống ở vùng cao Bắc Bộ, viết nhiều truyện đường rừng. Nay tôi già hơn ông (lúc ấy), gặp chuyện rượu uống thìa, chẳng biết hiểu như thế có đúng, hay là suy diễn thô thiển, nông nổi?
 
Xin mạn phép linh hồn thi sĩ chép lại: