Một buổi sáng đầu năm 2015, tôi đến nhà số 10 đường Lương Tấn Thịnh, thành phố Tuy Hòa. Khác với những gì tôi tưởng tượng trước đó về một vị nguyên là giám đốc Sở GD-ĐT, thầy đón tôi bằng nụ cười hồn hậu, ân cần hỏi han như ông cháu lâu ngày gặp mặt. “Niềm vui lớn nhất của tôi là phục vụ quê hương từ Nam chí Bắc rồi xây dựng một dòng họ khuyến học khuyến tài, dòng họ cách mạng hữu ích cho quê hương, đất nước. Còn tôi trở lại làm một công dân bình thường”, Nhà giáo ưu tú, Tiến sĩ khoa học giáo dục Nguyễn Xuân Đàm chia sẻ trong niềm tự hào. 

6 NĂM – TỪ HỌC VIÊN SƯ PHẠM ĐẾN HIỆU TRƯỞNG
 
Sinh ra từ cái nôi cách mạng Đồng khởi Hòa Thịnh (Huyện Tây Hòa), là “đệ tử” của thầy Bùi Xuân Các (một nhà giáo lớn những năm 40, 50 của thế kỷ trước), học trò trường Lương Văn Chánh, Nguyễn Xuân Đàm hội đủ tố chất để góp mặt trong “đội hình” Bắc tiến. Năm 1954, sau khi học hết lớp 8 tại Bình Định, theo sự chỉ đạo của trên, ông được đưa sang Khu học xá Trung ương (Khu học xá của Việt Nam đóng tại thành phố Nam Ninh - Trung Quốc) theo học lớp trung cấp sư phạm. Nguyễn Xuân Đàm và những bạn đồng hương, đồng cảnh khác – lứa học sinh đầu tiên của tỉnh Phú Yên tập kết ra Bắc – tất thảy chưa đầy 10 người, đều trở thành những cán bộ khoa học có ích  sau này.
 
Năm 1956, Nguyễn Xuân Đàm trúng tuyển vào chuyên ngành Văn học Đại học Sư phạm Hà Nội, khóa 3. Tuy người ở miền Bắc nhưng mỗi lần hay tin quê hương đang bị Mỹ Diệm giày xéo, ông không khỏi xốn xang. Cảnh “ngày Bắc, đêm Nam” thật không dễ dàng gì. Kể đến đây, ông dừng lại vài giây, như để kiềm giữ giọt lệ chực trào. Chính nỗi đau mất nước đã thúc đẩy ông quyết chí, kiên trì chinh phục con đường học vấn. Thành công gõ cửa, tấm bằng loại xuất sắc được trao cho Nguyễn Xuân Đàm vào năm 1959. Lúc này, ông mới 22 tuổi, là thế hệ sinh viên trẻ nhất tốt nghiệp lúc bấy giờ.
 
Cũng trong năm 1959, Nguyễn Xuân Đàm được điều về trường Trung cấp Sư phạm Hà Tĩnh sau khi Đại học Lomonoxop (Liên Xô) không đồng ý để ông đảm nhận giảng dạy bộ môn Văn học Việt Nam vì tuổi đời, tuổi nghề còn quá trẻ. Khi Macxcova từ chối, trên đã có chỉ đạo để ông về giảng dạy tại Đại học Sư phạm Hà Nội. Tuy nhiên, Nguyễn Xuân Đàm đã khảng khái nói “Tôi còn trẻ, cho tôi đi nơi nào khó khăn, gian khổ nhất, về chiến đấu giải phóng miền Nam”. Xống áo chuẩn bị sang Liên Xô trở thành hành trang theo Nguyễn Xuân Đàm về Hà Tĩnh.
 
Vừa thả ba lô xuống, ông bắt tay cùng quân dân đào giao thông hào, vừa giảng dạy, vừa chuẩn bị chiến đấu. Dạy sư phạm sơ cấp được 6 tháng, đến năm 1960, ông giữ chức Hiệu trưởng. Trên cương vị của mình, Nguyễn Xuân Đàm đã xây dựng trường Trung cấp Sư phạm Hà Tĩnh trở thành trường sư phạm xuất sắc ở Miền Bắc.
 
Một lần, Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục Việt NamNguyễn Văn Huyên về thăm và kiểm tra tình hình giảng dạy và chiến đấu tại trường. Trong lúc Nguyễn Xuân Đàm phát biểu chào mừng, báo cáo thành tích thì Bộ trưởng nhìn quanh và hỏi “Ông Hiệu trưởng đâu mà để anh này lên báo cáo”. Lúc này, trưởng ty mới báo cáo chính anh trẻ đang phát biểu là hiệu trưởng. Bộ trưởng “bật ờ” trước anh hiệu trưởng trường  trung cấp Sư phạm trẻ nhất miền Bắc.
 
10 NĂM VÀO NAM PHÁT TRIỂN PHONG TRÀO GIÁO DỤC
 
Tháng 10.1962, Tiểu ban Giáo dục vùng giải phóng (thường gọi là Tiểu ban Giáo dục R) được thành lập. Với phương châm “Chỗ nào có dân, chỗ đó có hoạt động giáo dục dưới nhiều hình thức khác nhau”. Nhiều nhà giáo miền Bắc vào Nam, cùng đội ngũ nhà giáo địa phương xây dựng trường lớp, giảng dạy và tham gia kháng chiến. Trong số đó có anh giáo Nguyễn Xuân Đàm.
 
Trước khi lên đường đi “B” vào năm 1963, Nguyễn Xuân Đàm dường như nhận thấy cái duyên vượt biển chưa đến với mình. Hay tại quá mừng vì được vào Nam chiến đấu mà ông từ bỏ cơ hội sang Liên Xô làm nghiên cứu sinh? Vậy là, chàng thư sinh quen với bút mực, mang trên vai 36 kg, vượt Trường Sơn 5 tháng 10 ngày. Nguy hiểm, bất trắc treo lơ lửng trước mặt, đói rét không đếm xuể. Tháng 5/1964, xuống chiến khu Dương Minh Châu, anh giáo Nguyễn Xuân Đàm lập tức gánh trên vai nhiệm vụ mới: Xây dựng tiểu ban giáo dục Đại học, đào tạo cán bộ giáo dục và giáo viên tại Nam Bộ.
 
Về mặt trận mới, chưa kịp quen với những cánh đồng “chó ngáp” mênh mông rợn ngợp, Nguyễn Xuân Đàm ngay lập tức bắt tay vào việc xây dựng mô hình trường học như miền Bắc. Anh được phân công phụ trách công tác chuyên môn của Trường Giáo dục tháng Tám (GDT8) thuộc Tiểu ban giáo dục. Tháng 7/1964 tiếp tục được giao trọng trách thực hiện khóa II của trường. Trong 9 tháng tổ chức khóa II của trường GDT8 , từ việc thảo công văn triệu tập học viên, chuẩn bị căn cứ, hậu cần, đến việc xây dựng nội dung chương trình các môn học văn hóa, nghiệp vụ, các hoạt động ngoại khóa, phân phối thời gian biểu đều có sự tham gia của thầy. Sau này, quyển “Nhật ký Thế hệ Hồ Chí Minh” của cô giáo - liệt sĩ Lê Thị Thiên được tìm thấy vào tháng 9/2012 đã kiểm chứng tất cả những điều trên.
 
Tháng 3/1965, sau thất bại của chiến lược “Chiến tranh đặc biệt”, Mỹ ồ ạt đưa quân viễn chinh cùng vũ khí tràn vào miền Nam, mở màn cho chiến lược “Chiến tranh cục bộ”. Cuộc chiến ngày càng ác liệt và cam go. Địch dùng ưu thế quân sự đàn áp và càn quét trên toàn miền Nam. Hoạt động của Tiểu ban giáo dục miền Nam vấp phải nhiều trở ngại. Thời gian không đủ cho 2 mùa trái rừng kịp chín thì trường giáo dục Tháng Tám buộc phải giải tán. Tuy vậy, hồi ức về những ngày vừa diệt ác phá kềm vừa cầm viên phấn bảng, không những không quên, thầy còn kể lại rành rọt, giọng khấp khởi xen lẫn tự hào: “Nhiều lúc mấy chục thầy trò phải chia nhau mỗi người một viên “bom bi” (lạc rang xào muối) cầm cự qua bữa. Các anh chị em từ các tỉnh miền Nam lần lượt kéo đến ngôi trường giữa cánh rừng già Hòa Hiệp, huyện Tân Biên, tỉnh Tây Ninh ngày một đông. Anh chị em phần nhiều là học sinh, sinh viên, có cả mấy giáo sư hoạt động ở các vùng tranh chấp, vùng giải phóng. Đối tượng học viên rất đa dạng, trình độ không đồng đều, sách, vở thiếu thốn đã gây không ít khó khăn nhưng tất cả đều cùng chung một nỗi niềm hướng về miền Bắc, hướng về Bác Hồ...”
 
Việc đào tạo tập trung tại trường GDT8 xem như cùng đường. Một lần nữa, anh Thanh Sơn, thầy Nguyễn Xuân Đàm “luồn lách” khắp lục tỉnh miền Tây nhằm vun vén lực lượng, củng cố và mở rộng các lớp học ngay trong lòng địch. Được tiếng công tác oai phong nhưng thật ra vô cùng gian khổ. Căn cứ Dương Minh Châu vào mùa mưa, nước lạnh thấu xương. Thế mà Nguyễn Xuân Đàm cứ lặng lẽ theo chân giao liên từ đồng này sang đồng khác. Qua Đồng Tháp Mười, về Bến Tre, qua Sông Tiền, sông Hậu.v.v. Có thời điểm, địch dồn dân lập “Ấp chiến lược”, tại Bến Tre, anh giáo Đàm trực tiếp tham gia cầm súng chống địch để giữ làng, giữ đồng bào ở lại. “Có lần địch liên tục bắn phá một đoạn kinh, học trò không học được. Năm lần bà con đào hầm làm chỗ học đều bị địch bắn cháy. Lần thứ 6 thì tôi về, vận động bà con mua xi măng làm một cái lô cốt bê tông. “Đại bản doanh” cho học trò lớp 1, 2 trở nên kiên cố”, ông điểm lại một trong muôn vàn khó khăn trong phong trào giáo dục ở miền Nam.
 
DU KÍCH MIỀN NAM ĐI LÀM PHÓ TIẾN SỸ
 
Năm 1973, mang trên mình thương tích, Nguyễn Xuân Đàm được đồng đội dìu ra Bắc chữa trị. Lúc sức khỏe dần bình phục lại, ông lại nuôi ý định trở vào Nam. Nhưng không lâu sau, ông được đưa vào danh sách thi tuyển để sang Liên Xô. Chọn trong 70 người thi, đối với ông – người 10 năm làm nhiệm vụ của người chiến sỹ còn khó hơn vượt Trường Sơn. Thêm vào đó, bạn bè của ông nhiều năm học tập, giảng dạy, trau dồi tiếng Nga ở miền Bắc, chỉ chờ trúng tuyển và lên đường. Với một ông cán bộ miền Nam tóc bạc, gầy nhom, họ đều là những đối thủ đáng gờm. Nhiều người thấy vậy khuyên ông đừng thi, chắc rằng không đậu. Bị chạm vào lòng tự trọng, Nguyễn Xuân Đàm trả lời “Tôi đi Trường Sơn được thì tôi đi học được”. Dứt lời, ông đóng cửa dùi mài ngày đêm. 4 tháng thấm thoắt qua nhanh, 14g ngày 15/7/1973, ông bước vào phòng thi cũng là lúc vợ chuyển dạ sinh con đầu lòng. 7 ngày sau, bảng đề tên Nguyễn Xuân Đàm đỗ đầu với 23.5 điểm.
 
Giờ đây, khi đã kinh qua không ít lồi lõm, khúc khuỷu trên con đường chống giặc ngoại xâm, giặc dốt cho đồng bào mình, nhìn lại những cuộc vượt rừng, vượt biển, ông điềm nhiên như tuổi. Như thể, tất cả những gian truân, thử thách sau lưng ông chỉ là trò chơi vượt chướng ngại vật. Song ngày ấy, sang Liên Xô học tập khi trong bụng không có một chữ tiếng Nga, quả là một cuộc vật lộn về tri thức. Ở nước bạn, ông được cho thực tập ở trường cấp 3. Nhìn học sinh nói như sáo, trong khi ông chỉ biết đáp lại bằng nụ cười. Đâm ra nản chí, Nguyễn Xuân Đàm tìm đến cô giáo hướng dẫn. Bao nhiêu năm qua, ông vẫn nhớ những lời đầy nghiêm khắc của cô giáo, nôm na: “Hãy đi đi, hãy nghe đi, hãy viết đi. Không sợ súng đạn mà sợ tiếng Nga sao.” Đến đây, ông như bừng tỉnh. Vượt lên cái lạnh cắt da và căn bệnh sỏi thận, 1 năm sau thì ông thạo tiếng Nga. Vật cản tiếng Nga xem như đã vượt qua, tiếp đó, xuất phát từ việc am tường tình hình giáo dục Việt Nam, cộng với sự tinh tế và cảm quan giáo dục chuẩn xác, ông bắt tay vào thực hiện đề tài “Kinh nghiệm của nhà trường Xô Viết trong việc hình thành thế giới quan của học sinh và sự vận dụng sáng tạo vào nhà trường ở Việt Nam”. Toàn bộ đề tài nghiên cứu được tổ chức trong ba chương, trong đó chương thứ 2 viết về tình hình thực tế của giáo dục Việt Nam được ông đầu tư kỹ lưỡng và chọn viết đầu tiên. Ngày bảo vệ được diễn ra trước 6 tháng trước sự ngạc nhiên của nhiều chuyên gia, học giả các nước. Với thành tích xuất sắc trên, ông được bầu làm Ủy viên Hội đồng thế giới quan khoa học cho thanh niên, học sinh các nước XHCN. Cuộc vượt trùng dương chiếm lĩnh khoa học đã biến một anh chiến sỹ miền Nam trở thành Phó tiến sỹ Giáo dục học.